TÜM DERSLER

SES OLAYLARI

a) Ses Türemesi

1. Ünlü Türemesi: Bazı sözcükler pekiştirilirken araya bir ünlü girebilir.Bu olaya “ünlü türemesi” denir. Çoğu yabancı kelimelere ait olmak üzere dört türlü ünlü türemesi görülür:
 İki ünsüzle başlayan ve yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerin başında ünlü türemesi olur.
Örnek : stasyon  istasyon
statistik  istatistik
 Tek heceli yabancı asıllı sözcükleri, Türkçe’nin yapısına uydurmak için ünlü türetilir.
Örnek : akl  akıl sabr  sabır
fikr  fikir emr  emir
 Pekiştirme sıfatlarında görülür.
Örnek : sap-a-sağlam  sapasağlam yap-a-yalnız  yapayalnız
güp-e-gündüz  güpegündüz çep-e-çevre  çepeçevre
 Küçültme sıfatlarında görülür.
Örnek : az-ı-cık  azıcık bir-i-cik  biricik
dar-a-cık  daracık
2.Ünsüz Türemesi :
 İsim soylu sözcüklerle birleşen bazı yardımcı eylemlerde görülür.
Örnek : af + etmek  affetmek ret + etmek  reddetmek
his + etmek  hissetmek
 Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında “y,v” sesleri türemiştir.
Örnek : fiat  fiyat faide  fayda
zaif  zayıf
b) Kaynaşma :
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu yüzden ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, araya y, s, ş, n harflerinden biri girer. Bu olaya kaynaşma; araya giren y, s, ş, n harflerine de kaynaştırma harfleri denir.
Örnek : masa  masa-y-ı  Ünlü ile biten sözcükler –i ve –e
Ayşe  Ayşe’-y-e hal eklerini aldığı zaman y kaynaştırma
ünsüzü kullanır.

dinle-ici  dinleyici  Yapım ekleri ile sözcük türetilirken y
bekle-en  bekleyen kaynaştırma ünsüzü kullanılır.

iste  isteyeceğim  Eylem çekimlerinde y kaynaştırma
oku  okuyacağım ünsüzü kullanır.
uyu  uyuyacağım

Örnek : iki – er  ikişer  Sayılara üleştirme anlamını –er eki
altı - ar  altışar katar.Ünlü ile biten sayılara –er eki, ş ile
yedi – er  yedişer bağlanır.
yirmi – er  yirmişer

Örnek : dedemin tarla-s-ı  İsim tamlamalarında, tamlanan eki,
masa örtü-s-ü -i den önce s kaynaştırma ünsüzü
Onur’un sıra-s-ı kullanılır.

Örnek : kedi-n-in kuyruğu  İsim tamlamalarında, tamlayan eki, -in
kapı-n-ın kolu den önce n kaynaştırma ünsüzü kullanılır.
ütü-n-ün sapı

NOT : İsim tamlamalarında, tamlayan ekinden önce n; tamlanan ekinden önce s kaynaştırma ünsüzü kullanılır.
Örnek : tamlayan tamlanan
pencere-n-in perde-s-i
 Su ve ne sözcükleri bu kurala aykırıdır.
Örnek : su-y-un tadı Tamlayanda da, tamlananda da araya y
çeşme su-y-u kaynaştırma harfi girdi.
ne-y-in tadı

Örnek : ceketin düğme-s-i-n-de  isim tamlamalarında tamlanan eki
masa örtü-s-ü-n-den ile hal eki arasında n kaynaştırma
demir kapının zincir-i-n-e harfi kullanılır.

Örnek : bu  bunu  Bu, şu, o adılları ile, aldıkları ek arasına n
şu  şunu kaynaştırma harfi kullanılır.
o  onu

c) Ses Düşmesi
1. Ünlü Aşınması : Ünlü ile biten sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman, Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamadığından ünlülerden biri aşınarak düşer.
Örnek : ne + için  niçin kahve + altı  kahvaltı
ne + asıl  nasıl ne + olur  n’olur
pazar + ertesi  pazartesi
hoca + hanım  hocanım
2. Ünlü Düşmesi : Dilimizde iki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlü düşer.Buna ünlü düşmesi denir.Bu düşmenin sebebi orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasıdır.

Örnek : ağız-ım  ağzım azim  azmi
hüzün  hüznü çevir(mek)  çevril(mek)
 Bazı sözcüklerde, isimden fiil ya da fiilden isim türetme ekleri alırken son hecede yer alan ünlünün düştüğü görülür.
Örnek : sarı-ar  sarar(mak) kavur-(u)l  kavrul
kıvır-ım  kıvrım ayır-ım  ayrım
3. Ünsüz Düşmesi : -cik, -cek küçültme ekleri, k ünsüzü ile biten sözcüklerin sonuna eklendiğinde, k ünsüzü düşer.
Örnek : yumuşak-cık  yumuşacık sıcak-cık  sıcacık
çabuk-cak  çabucak minik-cik  minicik
Örnek : ufak-( )l  ufalmak  Türeme sırasında da ünsüz
yüksek-( )l  yükselmek düşebilir.
küçük-( )l  küçülmek

ç) Ses Benzeşmesi
1. Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşür.Bu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir.
Örnek : simit-ci  simitçi sus-gun  suskun
balık-ci  balıkçı kitap-cı  kitapçı
ağaç-da  ağaçta piş-gin  pişkin
2. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner. Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olur.Yabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır.
Örnek : anbar  ambar konposto  komposto
tenbel  tembel trampet gibi.
 Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz.
Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar...
3. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşür.Buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
Örnek : topaç-ı  topacı taç-ı  tacı
dolap-ın  dolabın kap-a  kaba
yoğurt-u  yoğurdu geçit-in  geçidin
kayık-ı  kayığı renk-i  rengi
 Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz.
Örnek : ip / ipi saç / saçı
et /eti kürk / kürkü
 Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmaz.Bu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz.
Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti
aşk / aşkı gayret / gayreti
 Özel adlar kural dışıdır.
Örnek : Atatürk’ün Sinop’u
Kızılırmak’ı Karabük’e
NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır.”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririz.Ancak bu yazıda gösterilmez.
 Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz.
Örnek : geç (-mek)-im  geçim
yap (-mak)-ı  yapı
bak (-mak)-ım bakım
gerek (-mek)-en  gereken
 Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
Örnek : taşı (-mak) -t  taşıt-ı  taşıtı
yak (-mak)-(ı)t  yakıt-ı  yakıtı
4. Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür.
Örnek : sakla-yor  saklıyor kokla-yor  kokluyor
gitme-yor  gitmiyor dile-yor  diliyor
 Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez.
Örnek : gelme-y-en  gelmeyen  gelmiyen (okunuşu)
ağla-y-an  ağlayan  ağlıyan (okunuşu)
bilme-y-erek  bilmeyerek  bilmiyerek (okunuşu)
NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir.
Örnek : de-y-ecek  diyecek de-y-en  diyen
ye-y-erek  yiyerek ye-y-ecek  yiyecek

c) Ulama
Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çeker.Birbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkar.Bu olaya ulama denir.Ulamanın yapılabilmesi için;
1.İki sözcüğün bulunması;
2.Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması
3.Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir.
Örnek : El elden üstündür.